“मन की बात” -प्रसारण-तिथि - २८-मई’२०१७

“मनोगतम्” “मन की बात’ (प्रसारण-तिथिः 28.05.2017)

["मनोगतम्” - इति “मन की बात”-कार्यक्रमस्य प्रथमः संस्कृत-भाषिकानुवादः ]

मम प्रियाः देश-वासिनः ! नमस्कारः । अस्य वर्षस्य निदाघं न वयं विस्मरिष्यामः । परञ्च वृष्टिं प्रतीक्षामहे । अद्य अहं भवद्भिः सार्धं यदा संभाषे तदा रमजानस्य पवित्र-मासः आरभत | रमजानस्य पवित्र-मासारम्भे अहं भारतस्य अशेष-विश्वस्य च जनान् विशेषेण मुस्लिम-समुदायस्य कृते हार्दिकी: शुभ-कामनाः व्याहरामि । अवसरेsस्मिन् प्रार्थना-आध्यात्मिकता-prayer-spirituality-charity-इति त्रयम् अतितरां महात्वाधायि आमान्यते | वयं भारतीयाः नितरां सौभाग्यशालिनः यतो हि अस्मदीयाः पूर्वजाः तादृशीः परम्पराः व्यरचयन् यत् भारतम् अद्य गौरवम् अनुभवति, वयं सपाद-शत-कोटि-देशवासिनः गौरवम् अनुभवामः यत् विश्वस्य सर्वेsपि सम्प्रदायाः भारते विराजन्ते । एतादृशोऽयं देशः यत्र ईश्वर-विश्वासिनः, ईश्वर-विरोधिनोऽपि, मूर्तिपूजकाः, मूर्ति-पूजाविरोधिनोऽपि निवसन्ति | प्रत्येक-प्रकारिकाः विचारधाराः, भिन्न-प्रकारिकाः पूजापद्धतीः, बहुविधाः परम्पराः च स्वीकृत्य वयं सर्वे सहैव स्थातुं जीवितुञ्च तादृर्शीं कलाम् आत्मसात्कृतवन्तः । अपि च, अन्ततः कश्चन धर्मः, सम्प्रदायः, विचारधारा परम्परा वा भवतु, एते सर्वे अस्मान् शान्तिम् एकतां सद्भावनां च सन्दिशन्ति । रमजानस्य पवित्र-मासोऽयं शान्तेः एकतायाः सद्भावनायाः च पन्थानमेनम् अग्रेसारयितुं नूनं सहायको भविता । पुनरेकवारं सर्वेभ्यः शुभ-कामनाः वितरामि ।

विगते क्रमे, यदा अहं मनोगतं प्रकटयन् आसम् तदा मया एकः शब्दः प्रयुक्तः आसीत्, अपि च, विशेषेण युव-जनान् कथयन् आसम्, यत् किमपि नूतनं कुरुत इति | सौख्य-वलयात् बहिः निर्गच्छन्तु, अभिनवान् अनुभवान् च अर्जयत, इदमेव आयुः भवति यदा जीवने किञ्चित् सङ्कटं स्वीकृत्य काठिन्यानि चामन्त्रयितुं शक्यते । प्रसन्नताम् अनुभवामि यत् अनेके जनाः मां प्रतिक्रियां ज्ञापितवन्तः | मनोगत-भाव-प्रकटनार्थं व्यक्तिशः सर्वेऽपि माम् उत्साहितवन्तः | न मया सर्वाः अपि

1

प्रतिकियाः पठिताः न च, सर्वेऽपि सन्देशाः श्रुताः, बृहन्-मात्रिकाः प्रतिक्रियाः अधिगताः सन्ति । परञ्च कश्चन नूतनानि वाद्यानि वादयितुं चेष्टते, कञ्चन जनाः यूट्युब् -इत्यस्य उपयोगं कुर्वन्तः नूतनविषयान् अवगन्तुं यतन्ते | अपरः नूतनां भाषां पठितुं प्रयतते । केचन पाक-विद्याम् अवगन्तुम् , अपरे च नृत्यं शिक्षितुं यतन्ते | एके नाट्यम् अभ्यस्तुं आरभन्त । केचन जनाः तु लिखितवन्तः यत् वयं साम्प्रतं कविताः लेखितुम् आरब्धवन्तः । प्रकृतिम् अवगन्तुम्, ज्ञातुं जीवितुं च एते, तस्यां दिशि प्रयतन्ते |

अहम् आनन्द-सन्दोहम् अन्वभवम्, अपि च, अन्यतमं दूरभाष-सम्भाषणं भवद्भ्यः अपि श्रावयितुं इच्छामि -

“दीक्षा-कात्यालः वदामि | मम पठनस्य अनुसरणं प्रायेण अपगतम् आसीत्, अतः एतेषु अवकाश-दिनेषु मया पठनार्थं निश्चितम् | यदा मया स्वतन्त्रता-संग्राम-विषये पठनम् आरब्धम्, तदा मयानुभूतं यत् भारतस्य स्वातन्त्र्यार्थं कियान् संघर्षः विहितः ? कियत् बलिदानम् आचरितम् । कियन्तो हि स्वतन्त्रता-सैनिकाः कारासु अनेक-वर्षाणि यापितवन्तः ? भगतसिंहः यो हि अल्पे एव वयसि बहु अधिगतवान्, तेन अतितरां प्रेरिता अभवम् । अतः अत्र भवन्तम् अनुरुन्धे यत् विषयेऽस्मिन्

प्रसन्नोऽस्मि यत् युव-जनाः अस्मदीयेतिहासस्य, अस्माकं स्वतन्त्रता-सैनिकानां राष्ट्रहितार्थं बलिदान-कर्तृणाञ्च विषये ज्ञातुं रुचिमन्तो वर्तन्ते । असंख्याः महापुरुषाः यैः स्वीयं यौवनं कारासु एव यापितम् | अनेके नव-युवकाः रज्जुपाशेन मृत्युम् आलिङ्गितवन्तः | कियत् प्रकारकं काठिन्यं तैः न सोढम् ? तस्मादेव कारणात् साम्प्रतं वयं स्वतन्त्रे भारते श्वसिमः । एकं तथ्यन्तु अस्माभिः ज्ञातमेव यत् स्वतन्त्रतायाः आन्दोलने ये ये महापुरुषाः कारासु कालं यापितवन्तः, ते लेखनस्य अध्ययनस्य च महत्-कार्यम् अकुर्वन् अपि च, तेषां लेखनी अपि भारतस्य स्वाधीनतां सबलाम् अकरोत् |

अद्य वीर-सावरकरस्य जन्म-जयन्ती वर्तते । वीर-सावरकरः कारायां ‘माजी जन्मठे'-पुस्तकम् अलिखत्

2

। सः कविताः लिखति स्म, भित्तिषु लिखति स्म । अतिलघौ कुटीरे असौ पिहितः आसीत् । स्वाधीनतायाः कृते समर्पिताः एते अवर्णनीयां यातनां सोढवन्तः | यदा सावरकर-महोदयस्य ‘माजी जन्मठे'-पुस्तकम् अपठम्, तदाहं सेलुलर-कारां विलोकयितुं प्रेरितोऽभवम् । तत्र एकः ध्वनि-प्रकाशकार्यक्रमः प्रदर्श्यते, यो हि अतितरां प्रेरकोऽस्ति | भारतस्य नैकमपि तादृशं राज्यमासीत्, भारतस्य नैकोऽपि तादृशो भाषाभाषी आसीत् येन स्वाधीनता प्राप्तुं 'काला पानी इति दुर्गम-निर्वासन-दण्डम् अवाप्य अण्डमान-कारायाम्, अस्यां सेलुलर-कारायां स्वीयं यौवनं नैव यापितम्। प्रत्येकमपि भाषा-भाषी, प्रत्येकमपि प्रान्तस्य, प्रत्येकमपि प्रसूतेः च जनाः यातनाः सोढवन्तः ।

अद्य वीर-सावरकरस्य जन्म-जयन्ती वर्तते | देशस्य युवजनान् अहं सबलं कथयामि यत् अस्माभिः या स्वाधीनता अधिगता, तदर्थं कियन्त्यः यातनाः जनाः सोढवन्तः ? कानि कानि कष्टानि चानुभूतवन्तः । यदि वयं सेलुलर-कारां गत्वा पश्येम चेत् ‘काला-पानी’ इति कथं कथ्यते, एतत्तु तत्र गत्वैव ज्ञातुं शक्यते । एतत्तु अस्मदीय-स्वाधीनता-संग्रामस्य तीर्थ-क्षेत्रम्, प्राप्ते सति अवसरे भवन्तः नूनं तत्र गच्छन्तु ।

मम प्रियाः देश-वासिनः ! जून-मासे पञ्चमे दिनाङ्के प्रथमोऽयं सोमवासरः । एवं हि सर्वमपि सामान्यं वर्तते परञ्च जून्-मासीयः पञ्चमः विशिष्टः दिवसोऽस्ति, यतो हि अयं “पर्यावरण-दिवस”त्वेन समायोज्यते, तथा च सम्वत्सरेऽस्मिन् संयुक्त-संघेन विषयो निर्धारितोऽस्ति यत् "connecting People to Nature" अर्थात् प्रकृत्या सह जनानां संयोजनम् | अपरैः शब्दैः वक्तुं शक्यते यत् back to basics इति, तथा च, प्रकृत्या संयोजनं नाम किमस्ति ? मम दृष्ट्या अस्यार्थोऽस्ति- स्वात्मना सम्पर्को विधेयः | आत्मना एव आत्मनः संयोजनम् । प्रकृत्या सह सम्पर्कः अर्थात् भद्रतर-ग्रहस्य पुष्टीकरणम् । अपि च, विषयोऽयं महात्म-गान्धिनम् अतिरिच्य अपरः कः सुष्ठुतया व्याख्यातुम् अर्हति ? महात्मा गान्धी बहुवारम् कथयन् आसीत् - “One must care about a world one will not see” अर्थात्, यं विश्वं वयं न अवलोकयिष्यामः, अस्मदीयं कर्तव्यं वर्तते यत् तविषयेऽपि अस्माभिः चिन्तनीयम् । अपि च, प्रकृतेः शक्तिः भवति, ‘भवद्भिरपि अनुभूतं स्यात् यत् यदि भवान् बहु क्लान्तः सन् गृहमागतः तथा च, चषकमात्रं जलेन मुख-प्रोक्षणं करोति चेत् तदा कियती स्फूर्तिः अनुभूयते । बहु क्लान्तः सन् गृहमागतः चेत्, यदि कक्षस्य गवाक्ष-कपाटानि उदघाटयेत्, दवारं वा उद्घाटयेत्, सद्यः वायोः श्वसनञ्च विधीयेत चेत् एका नवीना चेतना अनुभूयते ।

3

यैः पञ्च-भूतैः शरीरमिदं निर्मितमस्ति, तैः पञ्च-भूतैः साकं यदा संपर्को भवति तदा, स्वयमेव अस्मदीय-शरीरे काचित् नवीना चेतना प्रकटीभवति । एका नूतना ऊर्जा उद्भवति । एतद अस्माभिः सर्वेरपि अनुभूतम्, परञ्च सावधानं नैव अवलोकयामः | वयं तत् एकस्मिन् तन्तौ वा एकस्मिन् सूत्रे नैव ग्रथ्नामः । ततः परं भवन्तः नूनं अवलोकयन्तु यत् यदा यदा प्राकृतिक-स्थित्या सम्पकॉ जायते, भवताम् अन्तर्मनसि एका नूतना चेतना उद्भविष्यति तथा च, एतदर्थं जून-मासस्य पर्यावरणस्य संरक्षणम् अस्मदीयैः पूर्वजैः अनुष्ठितम्, तस्य लाभाः अस्माभिः प्राप्यन्ते । यदि वयम् एनं रक्षिष्यामः तर्हि अस्मदीया भाविनी संततिः नूनं लाभान् अवाप्स्यति । वेदेषु पृथ्वी पर्यावरणञ्च शक्तेः आधारत्वेन वर्णिते स्तः । अस्माकं वेदेषु एतदविषयकं वर्णनं लभ्यते । तथा च, अथर्ववेदस्तु पूर्णतया, पर्यावरणस्य बृहत्तमः दिशा-निर्देशकः ग्रन्थोऽस्ति । नैक-सहस्र-वर्षेभ्यः पूर्वं विरचितः । वेदेषु प्रोक्तम् - “माता भूमिः पुत्रोऽहं पृथिव्याः॥” वेदेषु वर्णितं यत् अस्मत्सु यत् पावित्र्यमस्ति, तद्धि अस्मदीयायाः पृथिव्याः कारणादेव । पृथ्वी अस्माकं माता अस्ति, वयञ्च तस्याः पुत्राः ।

यदि वयं भगवन्तं बुद्धं स्मरामः तदा तथ्यमिदं नूनं स्फूटीभवति यत् महात्मनः बुद्धस्य जन्म, तस्य बुद्धत्व-प्राप्तिः, तस्य च महा-परिनिर्वाणः- एतत्-त्रयमपि वृक्षस्य अधस्तात् अजायत | अस्माकं देशेsपि अनेके एतादृशाः उत्सवाः, विविधाः एतादृश्यः अर्चना-पद्धतयः च सन्ति | पठिताः साक्षराः निरक्षराः वा भवन्तु, पौराः ग्रामीणाः वा आदिवासि-सामाजिकाः च भवन्तु, प्रकृतेः अर्चना, प्रकृति प्रति प्रेम वा सहजरूपेण समाज-जीवनस्य अङ्गत्वेन विद्यते । परञ्च अस्मामििरिदं आधुनिकशब्देषु आधुनिक-तकैं: साकं संयोजनीयम्, एतदस्ति परमावश्यकम्।

एतेषु दिनेषु अहं राज्येभ्यः वार्ताः प्राप्नुवन् अस्मि । प्रायेण सर्वेष्वपि राज्येषु वृष्टेः आगमनेन सहैव वृक्षारोपणस्य बृहदमियानं प्रचलति । अनेक-कोटि-वृक्षाणां वपनं भवति । विद्यालयीयाः बालाः अपि अत्र संयोज्यन्ते, समाजसेवि-संघटनानि अपि संयुतानि भवन्ति, प्रशासनेतर-संघटनानि अपि संयुक्तानि भवन्ति, प्रशासनमपि स्वयं प्रथम-प्रयासत्वेन आचरति । वयमपि अस्मिन् काले वर्षा-ऋतौ वृक्षारोपणं प्रोत्साहयेम, एतदर्थं योगदानं कुर्म ।

4

मम प्रियाः देशवासिनः ! जूनमासीयः एकविन्शतितमः दिवसः, सम्प्रति अशेष-जगति जूनमासीयः एकविन्शतितमः दिवसः, परिचित-दिनत्वेन अभिज्ञायते । विश्व-योग-दिवस-रूपेण संपूर्णमपि जगत् एनम् आयोजयति | अल्पीयसि एव काले जूनमासीयः एकविन्शतितम-योग-दिवसः, प्रत्येकमपि कोणे प्रसृतो जातः, अयञ्च जनान् संयोजयति ।

एकतः जगति पृथक्तायाः अनेकाः शक्तयः स्वीयं विकृतं मुखं विस्फारयति, एतादृशे काले योगाचरण नाम विश्वस्य कृते भारतस्य बृहत्तमं योगदानं वर्तते । योग-माध्यमेन वयं विश्वम् एकसूत्रे संयोजयितुं शक्नुमः । यथा योगः- शरीरं मनः बुद्धिम् आत्मानं च संयोजयति, तथैव अद्यत्वे योगाभ्यासः विश्वमपि संयोजयति |

अद्यत्वे जीवन-शैली-कारणात्, व्यग्रतातः, त्वरायाः च कारणात्, समेधमान-दायित्व-अव-हेतोः च आतति-मुक्त-जीवनं कठिनायते । अपि च, एतदपि ज्ञायते यत् लघु-वयोयुतेषु अपि एषा स्थितिः दृग्गोचरीभवति | प्रकीर्णाः अप्रामाणिकाः चौषधयः स्वीक्रियन्ते, एवं हि कालो याप्यते | एतादृश्यां स्थितौ आतति-मुक्त-जीवनार्थं योगस्य भूमिका महत्वपूर्णा अस्ति । योगो नाम आरोग्यतायाः समीचीनतायाः च प्रतिभूतत्वेन विराजते | योगो नाम न केवलं व्यायाम-क्रिया | शरीरेण मनसा विचारैः आचारेण च स्वस्थतायाः अन्तर्यात्रा केन प्रकारेण प्रचलेत् - तस्याः अन्तर्यात्रायाः अनुभवः केवलं योगाचरण-माध्यमेन एव संभाव्यते । सद्य: दिवस-दवय-पूर्वमेव, अहं योग-दिवस-विषये विश्वस्य सर्वेभ्यः प्रशासनेभ्यः नेतृभ्यः च, पत्राणि लिखितवान् ।

विगते वर्षे अहं योग-सम्बद्धाः काश्चन स्पर्धाः घोषितवान् । केचन पुरस्काराः घोषिताः । शनैः शनैः तस्यां दिशि कार्यम् अग्रेसरिष्यति । मया परामर्शः अधिगतः, अपि च एनं मौलिक-परामर्शकम् अभिनन्दामि । अतीव रोचकोऽयं परामर्शः । तेनोक्तं यत् तृतीयोऽयम् अन्ताराष्ट्रिय-योग-दिवसः त्रयं युगपदेव योगाभ्यासम् आचरेत् । पितामहः पितामही च भवतु वा मातामहः मातामही वा, मातापितरौ, पुत्रः पुत्री वा, सन्तति-त्रयमपि युगपदमेव योगाभ्यासं करोतु, तथा च, एतस्य चित्राणि अन्तर्जाले स्थापयन्तु, हयः अद्य श्वः चेति सुभग-संयोगो अविता, योगाभ्यासाय च नूतन: आयामोऽपि अवाप्स्यते |

5

एतत्-परामर्शार्थ साधुवादान् वितरामि | अहमपि अनुभवामि यत् यथा पूर्व “selfie with daughter” इति अभियानम् अस्माभिः प्रचालितमासीत्, तदा रोचकः अनुभवः सञ्जातः आसीत् । योगाभ्यास-निरतस्य सन्तति-त्रयस्य एतानि चित्राणि नूनं देशस्य जगतः च कृते कौतुहल-कराणि भविष्यन्ति | भवन्तः अवश्यमेव NarendraModiApp, MyGov चेत्यत्र सन्तति-त्रयस्य, जनाः यत्र युगपत् योगाभ्यासं कुर्वन्तः सन्ति, तेषां चित्राणि मह्यं प्रेषयन्तु | ह्यः, अद्य श्वः चेति सुभग-संयोगस्य एतानि चित्राणि भवितारः । यानि भद्रतरस्य भाविकालस्य प्रत्याभूतिरूपेण सेत्स्यन्ति । अहं अत्र भवतः सर्वान् आमन्त्रयामि । इतः परम् अन्ताराष्ट्रिय-योग-दिवसस्य कृते प्रायः सप्ताह-त्रयस्य कालः अस्माकं पाश्र्वे वर्तते । अद्य प्रभृति एव, अभ्यासम् आरभन्ताम् ! अहं जून-मासस्य प्रथम-दिवसादेव प्रतिदिनं twitter-इत्यत्र योग-सम्बद्धं किञ्चित् किञ्चित् प्रेषयिष्यामि, तथा च, अनारतं एक-विन्शतितमं दिनं यावत् प्रेषयिष्यामि, एतत् भवद्भिः साकं संभजिष्ये ॥ भवन्तोऽपि सप्ताह-त्रयम् अनारतं योग-विषयं प्रचारयन्तु,प्रसारयन्तु च, जनान् च संयोजयन्तु । एवं हि एतत् निवारक-स्वास्थ्य-परिचर्यायाः

आन्दोलनमेव अस्ति । अत्र आत्मानं संयोजयितुम् अहं भवतः सर्वान् आमन्त्रयामि ।

यावत् प्रभृति भवन्तः मह्यं प्रधान-सेवकस्य दायित्वं दत्तवन्तः, तथा च, प्रथमवारं रक्तदुर्गस्य प्राचीरेभ्यः, अगस्त-मासे पञ्चदश-दिनाङ्के अभिभाषणस्य अवसरं प्राप्तवान्, तदा स्वच्छता-विषये मया अभिभाषितमासीत् । तदा प्रभृति आरभ्य अद्य पर्यन्तं भारतस्य नाना-भागेषु मम प्रवासो भवति । मया अवलोकितं यत् केचन जनाः अतिसूक्ष्मतया निरीक्षन्ते यत् मोदि-वर्यः किं करोति ? मोदि-वर्यः कुत्र गच्छति ? मोदिवर्येण किं किं कृतम् ? निरन्तरम् एतत् अनुसरन्ति । यतो हि अहम् एकम् अतिरोचकं दूरभाष-सन्देशं प्राप्तवान्, मयापि कदाचिद् एवं नैव विचारितमासीत् | परञ्च तया यो विषयः अवधारितः तदर्थं तस्याः कार्तज्ञ्यम् आवहामि । एतत्तु भवन्तः अमुना दूरभाषेण अवधास्यन्ति ।

“प्रणमामि मोदि-वार्याय । मुम्बईतः अहमस्मि नैना । मोदि-वर्य ! दृश्य-माध्यमेषु सामाजिक-सञ्चार-माध्यमेषु च अद्यत्वे सततं पश्यामि यत् भवान् यत्र-कुत्रापि याति, तत्रत्याः जनाः स्वच्छता-विषये विशेषेण अवधानं प्रददति । मुम्बई भवतु वा सूरत इति - भवतः आहवानं स्वीकृत्य जनाः सामूहिक-रूपेण स्वच्छता-विषयं विशिष्ट-कर्मत्वेन अङ्गीकृतवन्तः । न केवलं वरिष्ठाः जनाः, बालाः अपि स्वच्छता-विषये प्रबुद्धाः सञ्जाताः सन्ति । मार्गोपरि अवस्कर-प्रसारकान् वरिष्ठान्

6

निवारयन्तः एते अनेकवारम् अवलोकिताः । काश्याः घट्टेभ्यः यत् स्वच्छताभियानं भवता आरब्धम्, भवतः प्रेरणया तत् साम्प्रतं आन्दोलनात्मकेन रूपायितम् ।”

भवतः विचारः समुचितः यत् यत्र-यत्र अहं गच्छामि, तत्र प्रशासन-तन्त्रं तु स्वच्छताकार्याणि कुर्वन्ति, किन्तु एतेषु दिनेषु समाजेऽपि स्वच्छता-समुत्सवः संजायते । मम तत्र गमनात् पञ्चदिनेभ्यः प्राक्, सप्त-दिनेभ्यः दश-दिनेभ्यो वा प्राक्, बहुमात्रिकाः स्वच्छता-कार्यक्रमाः भवन्ति । सञ्चारमाध्यमानि अपि, वार्तामेनां समधिकावधानेन प्रचारयन्ति ।”

नातिचिरं गुजराते कच्छ-प्रदेशं गतवान् आसम् । तत्र बृहन्मात्रिकं स्वच्छताभियानं प्रावर्तत । मयापि इदं संयोज्य नैव विचारितमासीत् । परञ्च यदा अयं दूरभाषः आगतः तदा अहमपि विचारयितुम् आरंभम् । मया दृष्टं यत् एतत्तु समीचीनमेवास्ति । भवन्तः कल्पयितुं शक्नुवन्ति यत् कियन्तं महान्तम् आनन्दम् अनुभवामि - एतत् ज्ञात्वा यत् अशेष-राष्ट्रमपि एतानि तथ्यानि विशेषोल्लेखपुरस्सरं निभालयन्ति । मम कृते नेतः परं अधिकतरा प्रसन्नता अस्ति यत् मम यात्रापि स्वच्छतया सार्क संयोजिता जाता । प्रधानमन्त्रिणः स्वागतार्थम् अन्यत् सर्वम् औपचारिकोपकल्पन्नं भवति, तद् भवतु नाम, परञ्च, स्वच्छता नाम प्रमुख-विषयत्वेन एव स्यात् । एतत्तु कस्यापि स्वच्छता-प्रेमिणः कृते सर्वाधिकम् आनन्द-दायकं, प्रेरकञ्च भवति । स्वच्छता-कार्यं सबलं विधातुं प्रयतमानेभ्यः सर्वेभ्यः साधुवादान् व्याहरामि ।

कश्चन मां परामर्शयत्। यद्यपि परामशॉऽयं विनोदात्मकः अस्ति, नाहं जाने यत्। इदं कर्तु पारयिष्यामि न वा इति ।

“मोदि-महोदय ! इतः परं प्रवासार्थं निश्चयावसरे यः अभवत्-प्रवासार्थं निवेदयति, सः निर्देष्टव्यः यत् स्वच्छता-स्तरः कीदृशः अस्ति वा कियत्-टन्न-परिमितम् अवकरम् भवन्तः महयम् उपाहरिष्यन्ति ? तदाधारीकृत्य अहं प्रवासं निश्चेष्यामि । विचारः अत्युत्तमः परञ्च एतदर्थं मया विचारणीयम् अवशिष्यते । किन्तु एतत्तु समुचितमेव यत् इदमान्दोलनत्वेन प्रवर्तेत । इतर-वस्तूनाम् उपायनीकरणापेक्षया इदं शुभं भविता यत् वयम् उपहार-रूपेण स्वच्छता-कार्याणि कृत्वा एतावन्-टनमात्रिकम् अवकरं दद्येम । एवं हि वयं अनेकान् जनान् रोगेभ्यः रक्षितुं शक्ष्यामः । कियत् हि श्रेष्ठं

7

निरर्थकं नास्ति , तदस्ति “वेल्थ”- समृद्धिः वा resource अर्थात् संसाधनम् । नैतत् केवलं प्रबन्धनस्य अनेके अभिनवाः पद्धतयः अस्माकं समक्षम् आगमिष्यन्ति । start up - इत्यनेन संयुक्ताः नवयुवकाः अपि नव-नव-योजनाः आदाय आगमिष्यन्ति । नूतनानि उपकरणानि नीत्वा आयास्यन्ति । भारतीय-प्रशासनं राज्य-प्रशासनानां साहाय्येन साकमेव नगराणां जन-प्रतिनिधीनां साहाय्य-द्वारा देशस्य प्रायेण चतुःसहस्र-नगरेषु solid waste - liquid waste - इति घट्ट-प्रवाहि-प्रकारयोः अवस्करयोः संग्रहणार्थं तावत्-प्रकारकाणि साधनानि उपलप्स्यन्ते | वि-प्रकारिकाः अवकर-पेटिकाः उपलप्स्यन्ते - अनयोः एका हरित-वर्णिका अपरा च नील-वर्णिका । वि-प्रकारकः अवकरो भवति । अनयोः अन्यतरः प्रवाहि-अवकरः, अपरश्च शुष्कः अवकरः । यदि वयम् अनुशासनम् अनुसरामश्चेत् एतेषु चतुः-सहस्रं नगरेषु एताः अवकर-पेटिकाः स्थापयिष्यन्ते । शुष्कः अवकरः नील-वर्णिकायां पेटिकायां प्रक्षिपन्तु, तथा च, आद्रवकरं हरित-पेटिकायां क्षिपन्तु। यथा पाकशालायाः अवकारादयः - शाकादीनां पत्राणि, अवशिष्टं भोजनम्, कुक्कुटाण्ड-आवरणानि, पादप-पत्राणि च अवन्ति, एतानि सर्वाणि आर्द्ध-अवकारत्वेन सन्ति, तानि च हरित-पेटिकायां क्षेपणीयानि । एतानि वस्तूनि कृषि-क्षेत्रेषु समुपयुक्तानि भवन्ति । क्षेत्रस्य वर्णः । अपि च, अपरः अवस्करः अस्ति - व्यर्थ-कर्गजः, स्थूल-कर्गजः,लौहः, शीशकं वस्त्र-खण्डानि, घट्ट्यातुः, विशीर्णाः लघु-पेटिकाः, धातवः, plastic-polythene-चेत्यादीनि अनेकानि वस्तूनि भवन्ति - एतानि सर्वाणि शुष्क-प्रकारकाणि अवकर-जातानि सन्ति, एतानि यन्त्रेषु स्थापयित्वा recycle-पद्ध्यत्या पुनरुपयोगार्थ संस्क्रियन्ते । अनुपयुक्तानि वस्तूनि नील-वर्णिकायां पेटिकायां क्षेपणीयानि सन्ति | अहं विश्वसिमि यत् वयं सम्भूय एकां संस्कृतिं विकासयिष्यामः । स्वच्छतां प्रति पौनःपुनिकम् अस्माभिः नूतनाः पद-क्षेपाः सततं करणीयाः सन्ति । तदैव वयं गान्धि-महात्मना दृष्टान् स्वप्नान्, स्वच्छता-विषयकान् स्वप्नान् प्रपूरयितुं शक्ष्यामः ।

सः बृहत्-जनान्दोलनम् प्रवर्तयितुं शक्नोति । स्वच्छतायाः कार्यमपि तादृशमेवास्ति ।

8

विगतेषु दिनेषु । भवद्रिः एका वार्ता श्रुता स्यात् । मुम्बय्यां अस्वच्छता-युतः वसौंवा-तटविस्तरः सम्प्रति स्वच्छः सुन्दरश्च तट-प्रदेशः सञ्जातः । नैतत् सहसा सञ्जातम् | प्रायः अशीतिनवति-सप्ताह-पर्यन्तं नागरिका: निरन्तरं परिश्रमं कृत्वा वसॉवा-तट-विस्तरस्य स्वरूपं परिवर्तितवन्तः । सहस्राधिक-टन्न-परिमितः अवकरो निष्कासितः, ततः परमेव वसाँवा-तट-विस्तरः अद्यत्वे स्वच्छः सुन्दरश्च अजायत । अस्य कार्यस्य पूर्ण-दायित्वं निव्र्यढम् -VRV - इति वसौंवा-आवास-स्वयंसेविना श्रीमता अफरोज-शाहेन । वर्ष-द्वय-पूर्वं अक्टूबर-मासे असौ सर्वात्मना कार्येऽस्मिन् व्यापृतः जातः । शनैः शनैः समूहोऽयं अग्रेसृतः । जनान्दोलनत्वेन परिणतः । अपि चैतत्-कार्यार्थं श्रीमान् अफरोज-शाहः संयुक्त-राष्ट्र-संघस्य पर्यावरण-कार्यक्रमेण सबहु-मान-पुरस्सरं सम्मानितः पुरस्कृतश्च । Champions of the Earth Award - इति पुरस्कार-प्रापकेषु असौ प्रथमः भारतीयः सिद्धः । अहं श्रीमन्तम् अफरोजशाहम् अभिनन्दामि । आन्दोलनमिदं वर्धापयामि । अपि च, येन प्रकारेण लोक-संग्रह-रीत्या च सः अशेष-क्षेत्रस्य जनान् संयोज्य कार्यमेतत् जनान्दोलनत्वेन परिवर्तितवान्, एतत्तु स्वप्रकारकं प्रेरकम् उदाहरणं वर्तते ।

भ्रातरः भगिन्यः च ! अद्य अपरामेकां प्रसन्नतां भवद्भिः साकं संभक्तुं वाञ्छामि । ‘स्वच्छभारताभियान'स्य सन्दर्भे “रियासी-ब्लोक्-विषये वदामि । अहं सूचितः यत् रियासी-ब्लोक् इति open defecation free अर्थात् अनावृत-शौच-क्रिया-मुक्तम् अजायत । अहं रियासी-ब्लोक्-क्षेत्रस्य सर्वान् अपि नागरिकान् तत्रत्यान् प्रशासकान् च जम्मू-कश्मीरेण उत्तमम् उदाहरण स्थापितम् इति कृत्वा तान् सर्वान् वर्धापयामि । अहम् संसूचितः यत् अस्य आन्दोलनस्य सर्वाधिक-नेतृत्वं विहितं - जम्मूकश्मीरस्य तत्-क्षेत्रीय-महिलाभिः । ताभिः जागृति-प्रसारार्थं स्वयम् अग्नि-शिखा-यात्राः आयोजिताः । प्रति-गृहं प्रति-प्रतोली च गत्वा ताः जनान् प्रेरितवत्यः । एताः मातरः भगिन्यश्च मया हृदयेन अभिनन्द्रयन्ते । तत्रस्थाः प्रशासकाः अपि वर्धाप्यन्ते । ये हि जम्मू-कश्मीर-भूमौ ब्लोक्-इति क्षेत्रमेकं opendefecation free- इति अनावृत-शौच-क्रिया-मुक्तं कृत्वा उत्तमारम्भं विहितवन्तः ।

मम प्रियाः देशवासिनः ! विगतेभ्यः पञ्चदश-दिनेभ्यः वा एक-मासात् वा दैनिक-वार्तापत्रेषु, श्रव्य-वाहिकासु सामाजिक-संचार-माध्यमेषु च प्रवर्तमान-प्रशासनस्य वर्षत्रयस्य कार्यजातं समीक्ष्यते । वर्षत्रय-पूर्वं भवन्तः मह्यं प्रधान-सेवकस्य दायित्वं दत्तवन्तः । अनेकानि सर्वेक्षणानि विहितानि, बहुविधः च opinion pol|- इति अभिप्राय-संग्रहः जातः । अहं संपूर्णामपि प्रक्रियां सुतरां स्वस्थ-संकेत

9

रूपेण परिभावयामि । प्रत्येकमपि निकषत्वेन वर्ष-त्रयस्य कार्यकालः परीक्षिततः । समाजस्य प्रत्येकमपि वर्गस्य जनैः अस्य विश्लेषणं कृतम्, अथ च, लोकतन्त्रस्य एषास्ति - उत्तमा प्रक्रिया । स्पष्टतया चाहं स्वीकरोमि यत् लोकतन्त्रे प्रशासनानि उत्तरदायीनि स्यु । जनता-जनार्दनस्य सम्मुखं स्वीय-कार्याणां विवरणं उपस्थापनीयम् । अहं तेभ्यः सर्वेभ्यः साधुवादान् वितरामि, ये हि अस्माकं कार्याणि गंभीरतया समीक्षितवन्तः । कुत्रचित् प्रशंसा जाता, कुत्रचित् एतानि कार्याणि समर्थितानि, कुत्रचित् च न्यूनता प्रदर्शिता, एतेषां तथ्यानां महत्वम् अनुभवामि । तेभ्योऽपि साधुवादान् ददामि ये हि समीक्षात्मिकां महत्वाधायिनीं च प्रतिक्रियां प्रादुः । याः त्रुटयः भवन्ति, न्यूनताः वा सन्ति, ताः अपि यदा प्रकाशम् आनीयन्ते चेत् तासां परिष्कारस्य अवसरो लभ्यते । विषयो भवतु नाम समुचितः वा न्यून-समीचीनः वा अप्रियः, यो हि कश्चन अभवेत्, तस्मादेव शिक्षणीयं वर्तते । तदाधारेण एव अग्रेसरणीयम् | रचनात्मिका समीक्षा हि लोकतन्त्र संबलयति । प्रबुद्ध-राष्ट्रस्य कृते, चैतन्य-पूर्ण-राष्ट्रस्य कृते एतादृक्रमन्थनम् अतितराम् आवश्यकं भवति ।

मम प्रियाः देशवासिनः ! अहमपि भवतः इव एकः सामान्यः नागरिकोऽस्मि | तथा च, सामान्य-नागरिकत्वेन प्रत्येकमपि उचितानुचित-वस्तोः प्रभावः मयि अपि तादृशः एव भवति यथा कस्मिन्नपि सामान्यस्य नागरिकस्य मनसि अवति ।

“मनोगत”मिति कार्यक्रमं कश्चन एकपक्षीय-संवादत्वेन परिगणयति, केचन राजनीतिक-दृष्ट्या आरब्धम्, तदा मयापि नैव विचारितमासीत् यत् कार्यक्रमोऽयं मां भारतस्य प्रत्येकं कुटुम्बस्य सदस्यरूपेण परिचिन्हितं विधास्यति । एवं प्रतीयते यत् अहं परिवारे एव सहैव उपविश्य गृहवार्ता करोमि, अपि च नैक-सहस्रं कुटुम्बानि सन्ति यैः लिखित्वा एतत् विषय-वस्तु प्रेषितम् । तथा मया उक्तं - सामान्य-मानवरूपेण मम मनसि अपि एतत् प्रभवति, पुनः दिवस-द्वय-पूर्वं राष्ट्रपति-भवने आदरणीय: राष्ट्रपतिः, आदरणीयः उपराष्ट्रपतिः, आदरणीया लोकसभाध्यक्षा-महाभागा चेति। सवें अपि "मन की बात" इत्यस्य विश्लेषणात्मक-पुस्तकस्य समारोहं आयोजितवन्तः । सामान्य-व्यक्ति-रूपेण, सभाध्यक्ष-महोदयायें च कार्तज्यं निवेदयामि यदेते वरिष्ठ-पदासीना: सन्तोषोऽपि समयं निष्कास्य “मनकी बात” इत्यस्मै महत्वं प्रादुः । वस्तुतस्तु एवंप्रकारेण “मन की बात”- इत्यस्मै स्वयमेव नूतनम्

10

आयामं प्रदत्तवन्तः । मम कानिचन मित्राणि “मन की बात”- इति पुस्तकोपरि कार्यं कुर्वन्तः आसन्, तदा मया साकमपि चर्चा कृतवन्तः । किञ्चित्-काल-पूर्वं एषा चर्चा पुनः प्रकाशम् आगता, तदा अहं आश्चर्यम् अन्वभवम् यत् अबु-धाबी-वास्तव्यः चित्रकारः अकबर-महोदयः स्वीय-कला-माध्यमेन “मन की बात"-विषयोपरि रेखाचित्राणि निर्मीय प्रदातुं प्रास्तवीत् । अपि चैतदर्थ न किमपि रूप्यकं स्वीकृत्यैव स्वीय-प्रेमाभिव्यक्तये अकबर-महोदयः मनोगतस्य विषयं कलारूपेण ख्यापितवान् । अहं अकबरमहोदयस्य कार्तज्यम् आवहामि ।

मम प्रियाः देशवासिनः ! आगामिनि काले यदा वयं पुनः मेलिष्यामः तदा देशस्य प्रत्येकमपि कोणे वृष्टिः पतिता स्यात्, परीक्षाणां परिणामाः प्रकाशिताः सम्भवेयुः, नूतनारम्भत्वेन विद्या-जीवनस्य आरम्भः भवेत् तथा च, वृष्टि-पातेन सहैव अभिनवां सुरभिम्, नवीनं सुगन्धं चानुभविष्यामः ।

आगच्छन्तु ! वयं सर्वेऽपि अस्मिन् परिवेशे प्रकृतिं प्रति प्रेमाणं व्यक्तीकुर्वन्तः अग्रेसरामः । भवद्भ्यः सर्वेभ्यः मम भूरिशः हार्दिक्यः मङ्गल-कामनाः ! धन्यवादाः !!!